Dziedziczenie ustawowe – podstawowe informacje

Tematyka dziedziczenia po zmarłych wciąż budzi szereg wątpliwości ze względu na brak znajomości podstawowych zasad uregulowanych w przepisach kodeksu cywilnego. Nasi klienci załamani informacją o śmierci bliskich, zjawiając się w kancelarii nie mają zazwyczaj pojęcia, na czym dziedziczenie polega. Poniższy artykuł ma na celu przybliżyć im podstawowe pojęcia, które pozwolą zrozumieć o co w tym wszystkim chodzi.

Na wstępie trzeba podnieść, że w przypadku śmierci człowieka ogół przypadających na niego praw i obowiązków majątkowych, w tym niestety również długów, przechodzi na osoby, które dziedziczą albo tylko na podstawie przepisów prawa (dziedziczenie ustawowe) albo na skutek woli osoby zmarłej wyrażonej w odpowiedniej formie za życia, czyli na podstawie testamentu (dziedziczenie testamentowe). Tym drugim przypadkiem zajmiemy się w innym artykule, skupiając się na dziedziczeniu ustawowym.

Na początku podkreślić należy, że dziedziczeniu podlega wyłącznie to, co stanowi majątek zmarłego. Jest to ważne, gdy rozważamy dziedziczenie w małżeństwie. Z chwilą śmierci współmałżonka przedmiotem dziedziczenia, co do zasady, jest przypadająca na niego połowa majątku wspólnego.

Ponadto ważna informacja jest taka, że prawo gwarantuje małżonkowi zmarłego, że odziedziczy on co najmniej jedną czwartą spadku, dziedzicząc z jego dziećmi, i połowę spadku, dziedzicząc z pozostałymi krewnymi zmarłego.

Współmałżonek i zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki itd.)

W pierwszej kolejności na podstawie kodeksu cywilnego dziedziczą dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. Dziedziczą oni w częściach równych, jednak część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż jedna czwarta całości spadku. Oznacza to, że jeżeli jest małżonek i dwoje dzieci, to dziedziczą wszyscy po jednej trzeciej, ale jeżeli jest czworo dzieci, to i tak współmałżonek ma jedną czwartą a nie jedną piątą. Zdarza się, że jedno z dzieci zmarłego umiera wcześniej. Jeżeli żyją jego dzieci, czyli wnuki zmarłego, to wchodzą one w miejsce swojego rodzica. Czyli gdyby żył współmałżonek zmarłego, a jedno z dwojga dzieci zmarłego nie dożyłoby jego śmierci, jego dzieci niejako wspólnie dziedziczą przypadający mu udział jednej trzeciej w spadku, gdyż udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Przepis ten stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych, czyli dalszych wnuków, prawnuków i praprawnuków.

Współmałżonek, rodzice, rodzeństwo i ich zstępni (dzieci, wnuki, prawnuki itd.)

W przypadku braku zstępnych zmarłego powołani są do dziedziczenia na podstawie kodeksu cywilnego jego małżonek i rodzice. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy wraz z małżonkiem zmarłego, wynosi jedną czwartą całości spadku. Jeżeli nie ustalono ojca, udział spadkowy matki zmarłego dziedziczącej wspólnie z jego małżonkiem, wynosi połowę spadku. W braku zstępnych i małżonka zmarłego, cały spadek przypada jego rodzicom w częściach równych. Natomiast, jeżeli jedno z rodziców spadkodawcy nie dożyło śmierci swego dziecka, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada rodzeństwu zmarłego w częściach równych, a jeżeli nie ma rodzeństwa, udział spadkowy rodzica dziedziczącego w zbiegu z małżonkiem zmarłego wynosi połowę spadku. Inaczej mówiąc, rodzeństwo zmarłego dziedziczy dopiero wtedy, gdy zmarły nie pozostawił dzieci i współmałżonka, i nie przeżył go jeden z rodziców.

Może się również zdarzyć, że którekolwiek z rodzeństwa zmarłego, które mogłoby dziedziczyć, nie dożyło jego śmierci pozostawiając zstępnych (bratanków, siostrzenice itp. w stosunku do zmarłego), udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym, czyli dzieciom lub wnukom. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy.

Najważniejsze jest jednak to, że udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu z rodzicami, rodzeństwem i zstępnymi rodzeństwa spadkodawcy, zawsze wynosi połowę spadku. Dopiero w przypadku braku zstępnych spadkodawcy, jego rodziców, rodzeństwa i ich zstępnych, cały spadek przypada małżonkowi spadkodawcy.

Dziadkowie i ich zstępni oraz dzieci współmałżonka

W przypadku braku zstępnych, małżonka, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa zmarłego, cały spadek przypada jego dziadkom, którzy dziedziczą w częściach równych. Tutaj sytuacja jeszcze bardziej się komplikuje, gdyż dziadków może być nawet czworo. Jeżeli któreś z dziadków nie dożyło śmierci spadkodawcy, udział spadkowy, który by przypadał każdemu z dziadków, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału spadku między zstępnych zmarłego. W braku zstępnych tego z dziadków, który nie dożył śmierci wnuka, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada pozostałym dziadkom w częściach równych.

Gdy okaże się, że w chwili śmierci nie żyje małżonek zmarłego oraz brak jest wskazanych wyżej krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło chwili śmierci spadkodawcy.

Gmina i Skarb Państwa

Na końcu, w przypadku braku małżonka zmarłego, jego krewnych i dzieci jego małżonka, powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej nie da się ustalić albo ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu.

Ważne kwestie spadkowe

Aby można było cokolwiek załatwić między spadkobiercami, konieczne jest najpierw ustalenie, kto dziedziczy spadek i w jakiej części. Można to zrobić u notariusza, gdy sprawa nie jest skomplikowana i wszyscy spadkobiercy mogą wspólnie stawić się w kancelarii notarialnej. Zazwyczaj załatwia się tą sprawę w sądzie, składając odpowiedni wniosek oraz niezbędne dokumenty, takie jak akty stanu cywilnego. Należy znać również wszystkie dane osobowe spadkobierców w tym ich numery pesel oraz numery ksiąg wieczystych, jeśli przedmiotem dziedziczenia są nieruchomości. Najważniejsze jest jednak, że sąd w takim postępowaniu nie przyznaje na własność żadnych składników majątkowych. Sąd wydaje postanowienie, w którym stwierdza tylko, kto jest spadkobiercą i w jakiej części. Podział spadku spadkobiercy robią już w następnym kroku. Kolejną ważną sprawą jest zgłoszenie faktu nabycia spadku w Urzędzie Skarbowym. Jeżeli zrobimy to w odpowiednim terminie, nie zapłacimy żadnego podatku.

Wskazane wyżej zasady to dopiero początek zagadnień związanych z dziedziczeniem. Warto skorzystać z porady prawnej, by nie popełnić błędów analizując swoją sytuacje w kontekście dziedziczenia.