Podział majątku wspólnego

Kiedy nieruchomość nabyta w czasie trwania wspólności majątkowej wchodzi do majątku wspólnego, a kiedy do majątku osobistego każdego z małżonków ?

Zgodnie z art. 31 § 1 k.r.i o. z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje pomiędzy małżonkami z mocy ustawy wspólność majątkowa (wspólność ustawowa) obejmująca przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Przedmioty majątkowe nieobjęte wspólnością ustawową należą do majątku osobistego każdego z małżonków.

Skutek w postaci objęcia określonego składnika, nabytego przez małżonków w czasie istnienia małżeństwa, wspólnością majątkową następuje z mocy samego prawa i jest ściśle związany z charakterem i istotą tej instytucji prawnej. Same, nawet zgodne oświadczenia małżonków nie mogą niweczyć powyższego skutku (vide: m.in. uzasadnienie uchwały SN z 31 stycznia 1986 r., III CZP 70/85, OSNC 1986, nr 12, poz. 207). Również okoliczność, iż w księdze wieczystej jako właściciel ujawniony został tylko jeden z małżonków, nie wiąże sądu w postępowaniu o podział majątku i nie stanowi przeszkody do ustalenia, że nieruchomość stanowi składnik majątku wspólnego. Ustalenie takie jako rozstrzygające spór o własność powinno być rozpoznane w postępowaniu o podział majątku (art. 618 § 1 KPC) (tak SN w postanowieniu z dnia 16 października 1997 roku, I CKU 130/97).

W orzecznictwie Sądu Najwyższego zwrócono uwagę, że o zaliczeniu poszczególnych przedmiotów majątkowych do majątku wspólnego lub majątku osobistego małżonków nie decydują złożone przez nich oświadczenia, że nabywany przedmiot wchodzi w skład określonej masy majątkowej, gdyż samo takie oświadczenie – w razie pozostawania małżonków w ustroju małżeńskiej wspólności ustawowej – nie może stanowczo wyłączać skutków wynikających z przepisów art. 31–34 k.r.o. Przynależności konkretnego przedmiotu majątkowego do majątku wspólnego albo osobistego (odrębnego) nie może zatem przesądzać ocena przez sąd przesłanek sposobu wyrażania woli osoby dokonującej czynności prawnej ani przesłanek tłumaczenia oświadczeń woli oraz badania zgodnego zamiaru stron i celu umowy (vide: postanowienie SN z 2 marca 2012 r., II CSK 363/11, LexisNexis nr 5157454).

Przepis art. 31 § 1 k.r.o. stwarza domniemanie faktyczne przynależności do majątku wspólnego przedmiotów majątkowych nabytych w czasie trwania wspólności ustawowej przez oboje małżonków lub przez jedno z nich, a przynależność tych przedmiotów do majątku osobistego obowiązany jest udowodnić zainteresowany tym małżonek. Złożenie przez tego małżonka w umowie nabycia własności nieruchomości oświadczenia, iż kupna dokonuje z majątku osobistego, nie jest równoznaczne z przesądzeniem o jego prawdziwości i prawnej skuteczności, ponieważ o tym, co składa się na osobisty majątek każdego z małżonków, przesądza ustawodawca w art. 33 k.r.o., a nie wola czy wyobrażenia któregokolwiek z małżonków (vide: postanowienie SN z 18 stycznia 2008 r., V CSK 355/2007, LexisNexis nr 2044672).

Powyższej oceny nie zmienia sam fakt złożenia oświadczenia o nabyciu danego składnika majątkowego za środki z określonej masy majątkowej (majątku wspólnego bądź osobistego któregoś z małżonków) w akcie notarialnym. Akt taki zaświadcza bowiem o dokonaniu czynności prawnej (oświadczenia woli) i tylko w tej mierze korzysta z domniemania prawdziwości oraz domniemania zgodności z prawdą tego, co zostało w nim urzędowo zaświadczone. Z domniemania zgodności z prawdą nie korzystają natomiast inne zawarte w akcie notarialnym – zgodnie z wolą stron – stwierdzenia, np. oświadczenia wiedzy. Będące oświadczeniem wiedzy oświadczenie jednego z małżonków o przynależności nabywanego prawa do jego majątku odrębnego nie uzyskuje mocy dowodowej należnej dokumentom urzędowym przez fakt złożenia go przed notariuszem i zamieszczenia w akcie notarialnym, a co za tym idzie nie może być uznane za wystarczające do stwierdzenia, że objęte czynnością prawo majątkowe weszło do tego majątku. (teza 2 postanowienia SN z 17 października 2003 r., IV CK 283/02, Lex nr 602280).

Reasumując, nabycie rzeczy z majątku osobistego musi wynikać nie tylko z oświadczenia dokonującego transakcji małżonka, ale także z całokształtu okoliczności tego nabycia (vide: orzeczenie SN z 17 maja 1985 r., III CRN 119/85, OSP 1986, nr 9, poz. 185, i z 6 lutego 2003 r., IV CKN 1721/00, LexisNexis nr 377919).

Jak wycenić wartość nieruchomości wspólnej obciążonej hipoteką?

Zgodnie z treścią wyroku SN z dnia 20 kwietnia 2011 roku (I CSK 661/10, OSNC – Zb. dodatkowy 2012 nr 3, poz. 31, str. 41, Legalis 2011) w sprawach działowych sąd przydzielając jednemu z uczestników nieruchomość obciążoną hipoteką powinien określić wartość tej nieruchomości z uwzględnieniem obciążenia hipotecznego. Równocześnie w orzeczeniu Sądu Najwyższego z dnia 05.12.1978 r., (III CRN 194/78) wyrażony został pogląd, że długów zaciągniętych przez oboje małżonków nie można rozliczać przy podziale majątku wspólnego, gdyż mimo takiego podziału dług nadal się utrzymuje, a przerzucenie go na jednego tylko z małżonków godziłoby w prawa wierzycieli (zob. OSNCP 1979, nr 11, poz. 207). Sąd Najwyższy podtrzymał ten pogląd w postanowieniu z dnia 21.01.2010 r., (I CSK 205/09), stwierdzając, że przy podziale majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami w zasadzie nie bierze się pod uwagę pasywów, dlatego niespłacone długi, które obciążają majątek wspólny, przy podziale tego majątku w zasadzie nie podlegają rozliczeniu. Jednakże inną kwestią jest ustalenie wartości przedmiotów wchodzących w skład majątku wspólnego i podlegających podziałowi (art. 684 w związku z art. 567 § 3 KPC). Identyczne stanowisko zajął Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29.09.2004 r., II CK 538/03, przyjmując, że przy szacowaniu składników majątku wspólnego należy uwzględnić obciążenie zmieniające rzeczywistą wartość tych składników, w szczególności obciążenie o charakterze prawnorzeczowym, za które ponosi odpowiedzialność każdorazowy właściciel nieruchomości, zwłaszcza obciążenie hipoteką i prawami dożywocia. Wartość takich obciążeń odlicza się zarówno przy ustalaniu składników majątku wspólnego, jak i przy zaliczeniu wartości przyznanej jednemu z małżonków nieruchomości na poczet przysługującego mu udziału w majątku wspólnym.

Kiedy ustalać można nierówne udziały w majątku wspólnym?

Zgodnie z treścią art. 43 § 2 k.r.i.o. każdy z małżonków może żądać, aby ustalenie udziałów w majątku wspólnym nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym każdy z nich przyczynił się do powstania tego majątku. Wnioskodawca podnosi, że żądanie ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym należy udowodnić, czyli wykazać, że zostały spełnione łącznie dwie przesłanki uzasadniające uwzględnienie żądania. Należy przy tym pamiętać, że nawet wykazanie jednej z przesłanek jest niewystarczające do uwzględnienia żądania ustalenia nierównych udziałów. Żadne bowiem „ważne powody” nie uzasadniają same przez się ustalenia nierównych udziałów, jeżeli stopień przyczyniania się małżonków do powstania majątku wspólnego jest równy. Z drugiej strony – różny stopień przyczyniania się małżonków do powstania tego majątku bierze się pod uwagę dopiero wtedy, gdy za ustaleniem nierównych udziałów przemawiają „ważne powody”.

Zgodnie z ugruntowanymi poglądami doktryny i orzecznictwa ważnym powodem ustalenia nierównych udziałów może być długotrwała separacja faktyczna małżonków, zwłaszcza przez nich uzgodniona i akceptowana, podczas której każde z nich gospodarowało samodzielnie i dorabiało się niejako „na własny rachunek”. O istnieniu ważnych powodów nie świadczy okoliczność, że jedno z małżonków nie przyczyniło się do powstania majątku wspólnego z powodów niezawinionych, niezależnych od niego albo z innych usprawiedliwionych względów, np. gdy z powodu choroby lub bezrobocia nie miało możliwości uzyskania zatrudnienia albo gdy pobierało naukę w celu osiągnięcia kwalifikacji zawodowych [tak w komentarzu do art. 43, M. Sychowicz, w: K. Piasecki (red.), H. Ciepła, B. Czech, T. Domińczyk, S. Kalus, M. Sychowicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy…]. Za ważne powody uznane mogą być również fakt trwonienia majątku przez jednego z małżonków, alkoholizm, narkomania czy hazard. Zgodnie z poglądem A. Sylwestrzak, wyrażonym w glosie do postanowienia SN z 27 czerwca 2003 r., IV CKN 278/01 („Gdańskie Stu- dia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2005, nr 1–2, poz. 14, Ustalenie nierównych udziałów w majątku wspólnym małżonków), należałoby stosować daleko posuniętą ostrożność w wypadku, gdy podstawą ustalenia nierównych udziałów w majątku wspólnym miały być ważne powody nie będące jednak nagannym postępowaniem małżonka, który w mniejszym stopniu przyczynił się do powstania tego majątku. W takiej sytuacji istnieje bowiem ogromne ryzyko pokrzywdzenia małżonka osiągającego niższe dochody, który należycie wywiązywał się z obowiązków małżeńskich.

Przepis art. 43 k.r.o., poza tym że w § 1 wprowadza zasadę równości udziałów w majątku wspólnym, to wprowadza również domniemanie równego przyczyniania się małżonków do powstania ich majątku wspólnego. W związku z tym to na małżonku wnoszącym o ustalenie nierównych udziałów w tym majątku spoczywa ciężar dowodu, że nie tylko zaszły ważne powody, ale i że jego stopień przyczyniania się do powstania majątku wspólnego był wyższy niż współmałżonka (art. 6 k.c.).

Jak wynika z powyższych rozważań ustalanie składu majątku wspólnego, jego wartości oraz nierównych udziałów w majątku wspólnym wymaga umiejętnego i rzeczowego dowodzenia okoliczności i przesłanek dla uzyskania korzystnego rozstrzygnięcia. Inaczej bowiem sąd orzekający w sprawie za nieudowodnione uzna twierdzenia i wnioski, nie prowadząc postępowania dowodowego z urzędu.